Эдийн засаг, нийгмийн харилцаанд эмэгтэйчүүдийн эрхийг хүндэтгэхэд бизнесийн байгууллагууд манлайлагч болох нь

18:00 цаг. 

Ажил тарах цаг аль хэдийн болж, албан газруудын гэрэл унтарч, өрөө тасалгаа нам гүм. Энэ дүр зураг мэдээний агентлагт эсрэгээрээ өрнөдөг.  Ажил ид бужигнаж, энд тэнд сэтгүүлчид компьютерийн товчлууруудыг нэгэн зэрэг торчигнуулан хурдална. 

Эфирт мэдээ өглөө... Тайвширлаа...Өөр юм бодох сөхөөтэй болсон сэтгүүлч эгч “...Хүүш ээ, хүүхдээ цэцэрлэгээс авахаа мартчихсан байна ш дээ...” гэж орилоод хамаг юмаа хагас дутуу хамж аваад гарна. 

Яг энэ дүр зургийг би мэдээний агентлагт ажиллаж байхдаа нилээд хэд харж байлаа. Агентлагийн 20 гаруй сэтгүүлчээс хоёр гурав нь л эрэгтэй, бусад нь ээжүүд, эхнэрүүд бас зарим нь “сингли мом”. Ажил тарахтай зэрэгцээд ээжүүд ар гэр рүүгээ ярьж хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгээс авч амжих уу гэсэн яриа хөвөрнө. Хөрш айлын хүн, оюутан дүү, заримдаа бүр дадлагын ажилтнуудаар ч хүүхдээ авахуулах, ажил дээр авчруулах тохиолдлууд гарна. Ийм дүр зураг ганцхан мэдээний өрөөнд ч биш хуулийн фирм, хувийн компани төрийн байгууллага гээд бүхий л салбарт байдгийг эргэн тойрны амьдралын жишээнүүд баталдаг. 

 Мастерын ХАБЭА-ийн инженер С.Гэгээ /Фото зургийн эх сурвалж: Ikon.mn/

Хэдэн жилийн өмнө энгийн л санагддаг байсан ажил, амьдралын энэ хэмнэл хүний эрхийн зөрчил цаашлаад ажлын байран дээрх шууд бус ялгаварлан гадуурхалт гэдэг нэр томьёонд хамаардаг болохыг би саяхнаас л зах зухаас нь ойлгож явна. 

Ажлын байран дээрх шууд бус ялгаварлан гадуурхалт гэх нэр томьёог ажилтан, удирдлага хэрхэн ойлгож, хүлээж авах бол? Компани удирдаж байгаа удирдлага өөрөө ч мэдэлгүй ажилтнаа шууд бусаар ялгаварлан гадуурхдаг юм биш биз?  Бодох л асуудал. 

Найзынхаа ярьж байсан нэгэн жишээг энд өгүүлье. Сүлжээ дэлгүүрийн салбар хариуцсан нэг захирал үргэлж 18:00 цагт хурал зарладаг. Энэ нь ажилтнуудад үнэхээр хүнд тусдаг байна. Ялангуяа бага насны хүүхэдтэй ээж аавуудад хамгийн хэцүү байдаг. Ажлын энэ нөхцөл эр, эм гэж хүйс ялгалгүй хүн бүрт нөлөөлдөг бол хөхүүл, нярай хүүхэдтэй ээжүүд, ар гэрийн ажлаа зохицуулдаг эмэгтэйчүүдэд хэд дахин нөлөөлөх нь тодорхой. Үндэсний Статистикийн хорооноос гаргасан судалгаанаас харахад цалин хөлсгүй гэр орны ажилд зарцуулдаг цаг эрчүүдийнх өдөрт дунджаар 117 минут бол эмэгтэйчүүдийнх 281 минут гэсэн дүн гарсан байна. Эмэгтэйчүүд хүүхдээ асарч, гэр орны ахуйн ажлуудаа амжуулах ёстой гэсэн нийгмийн хэвшмэл ойлголт, эмэгтэй хүн хүүхэд тээх, төрүүлэх, хүүхдээ хөхөөр хооллох биологийн онцгой хэрэгцээ шаардлагаас болоод эмэгтэйчүүдийн үүрэх ачаа, хүлээх хариуцлага эрчүүдийнхээс хэд дахин илүү байгаа юм. Онцгой хэрэгцээ нөхцөл шаардлагаасаа болоод ажил амьдралын тэнцвэрийг хадгалах үүрэг хариуцлага оногдож яваа эмэгтэйчүүдэд илүү цагаар ажиллах, ажлын бус цагаар оройтож хуралдах нь үүрч байгаа ачаан дээр нь ахиад нэг тоосго нэмж байгаагаас ялгаагүй. 

Мастерын ХАБЭА-ийн инженер С.Гэгээ /Фото зургийн эх сурвалж: Ikon.mn/

Ийм учраас эмэгтэйчүүдийн биологийн онцгой нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж хөдөлмөрийн харилцаан дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжихийн тулд бизнесийн байгууллагын удирдлагууд жендерийн мэдрэмжтэй бодлого хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Олон улсад ч энэ асуудлыг онцгой анхаарах болсон.  Кэмбриджийн их сургуулийн хэвлэлийн газраас бэлтгэн гаргадаг Бизнес ба Хүний эрх сэтгүүл эмэгтэйчүүдийн өдрийг тохиолдуулан гаргасан тусгай дугаартаа дэлхийн улс орнууд НҮБ-аас баталсан Бизнес ба хүний эрхийн зарчмуудыг хэрэгжүүлэхдээ жендерийн асуудалд сохроор хандаж, бизнесийн байгууллагаас шалтгаалсан аливаа хүний эрхийн зөрчил болон сөрөг нөлөөлөл хүйс харгалзахгүй адилхан байдаг гэсэн ташаа ойлголттой явж ирснийг шүүмжилсэн байна. Бизнесийн үйл ажиллагаанд хүний эрхийг хүндэтгэхдээ хүйсийн өөр байдлыг харгалзан үзэж, тухайн хүйсийн онцлогт тохируулсан арга хэмжээг авснаар Бизнес ба Хүний Эрхийн зарчмуудыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж болно гэж дурджээ. 

Тэгвэл бизнесийн байгууллагууд хэрхэн жендерийн мэдрэмжтэй бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

Юуны өмнө дээр дурдсан Хөдөлмөрийн харилцаа, ажлын байран дээрх шууд бус ялгаварлан гадуурхах үйлдлээс зайлсхийх хэрэгтэй.

Шууд бус ялгаварлан гадуурхалт гэдэг нь хэдийгээр аливаа шийдвэр үйлдэл нь хүн бүрт адил тэгш, хүртээмжтэй байхад зориулагдсан ч, хувь хүн, эсвэл хэсэг бүлэг хүмүүсийн онцлог нөхцөл байдлыг харгалзан үзээгүйгээс шалтгаалан тэдний эрхийг хязгаарлах үр дүн бий болгож байгаа үйл явдал юм. 

Ажил олгогчид, бизнесийн байгууллагуудын удирдлагууд байгууллага дээрээ зохион байгуулж буй аливаа олон нийтийн үйл ажиллагаа, арга хэмжээг ажилтнуудынхаа онцлог нөхцөлийг (үүнд, нас, хүйс, нийгмийн болон гэрлэлтийн байдал, хөгжлийн бэрхшээл гэх мэтчилэн) харгалзан үзэж, зохион байгуулах хэрэгтэй. Тухайлбал эмэгтэй ажилтнуудыг мэргэжил ур чадвараа дээшлүүлэх, ирээдүйд албан тушаал ахиж дэвших боломжийг олгохын тулд бага насны хүүхэдтэй ээжүүдийн онцлогийг харгалзан үзэж ажлын цагаар сургалт зохион байгуулах, сургалтад хамрагдсан цагийг ажилласан цагт оруулан тооцох зэрэг арга хэрэгслийг ашиглаж болохыг олон улсын байгууллагуудаас зөвлөдөг. Ийм практик жишээ дотоод, гадаадын олон компанид аль хэдийн хэрэгжээд эхэлсэн. Энэ бол бизнесийн байгууллагууд хүний эрхийг хүндэтгэх олон улсын зарчмуудыг хэрэгжүүлж тод жишээ юм.  

Дараагийн анхаарах асуудал хөдөлмөрийн харилцаан дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоог илүү ЧАНАРТАЙ болгох. Үүнд мөн л бизнесийн байгууллагын илүү нарийн, илүү уян хатан үйл ажиллагаа, бодлого, шийдвэр шаардлагатай байна. 

Дэлхийн улс орнуудын эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоо, боловсрол, эрүүл мэндийн байдал, улс төрийн манлайллыг жил бүр судалж, үнэлдэг Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумын “Жендерийн Зөрүүтэй Байдал” судалгааны 2021 оны тайланд судалгаанд хамрагдсан 156 орноос Монгол Улс 65-д жагссан билээ. Эдийн засаг, хөгжлийн хувьд ойролцоо бусад хөгжингүй орнуудтай харьцуулахад манай улсын эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоо, боловсролын байдал нь өндөр үзүүлэлттэй үнэлэгдсэн (156 орноос 23-д жагссан) нь сайшаалтай. Үүнээс харахад эмэгтэйчүүд бизнесийн салбар, хөдөлмөрийн харилцаанд оролцоо сайтай харагдаж байгаа ч, энэ нь тус салбаруудад жендерийн эрх тэгш байдал хангагдсан гэсэн утгыг илэрхийлж чадахгүй юм. Монголын Эмэгтэйчүүдийн Хөдөлмөрийг Дэмжих Холбооноос гаргасан тайланд ажлын байран дээрх дарамт хүчирхийллийн хохирогчдын 79 хувь, ажлын байран дээрх бэлгийн дарамтын хохирогчийн 98 хувь нь эмэгтэйчүүд байгааг дурджээ. Бизнесийн салбар, хөдөлмөрийн харилцаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоо их байгаа нь сайшаалтай ч, ажлын байран дээрх ялгаварлан гадуурхалт, дарамт, хүчирхийлэлд эмэгтэйчүүд өртсөөр байгаа нь бизнесийн салбарт жендерийн эрх тэгш байдал бүрэн хангагдаагүйг харуулж байна.

Тэгвэл ажлын байр, хөдөлмөрийн харилцаанд ялгаварлан гадуурхалт, дарамт хүчирхийллийг үл тэвчих орчныг бүрдүүлж, дарамт, хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэхэд бизнесийн байгууллагын удирдлагуудын манлайлал, оролцоо хамгийн чухал байна.

Бизнесийн байгууллагууд байгууллагынхаа дотоод орчинг, аливаа ялгаварлан гадуурхалт, дарамт хүчирхийллээс ангид байлгаж, тэдгээрийг үл тэвчих орчин болгон бүрдүүлэхийн тулд дараах тусдаа бие даасан, чухал үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг.

• Ажлын байр, хөдөлмөрийн харилцаанд гарч болзошгүй дарамт, хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх
• Ажлын байр, хөдөлмөрийн харилцаанд гарч болзошгүй болон бодит дарамт, хүчирхийллийг илрүүлэх
• Ажлын байр, хөдөлмөрийн харилцаанд гарсан бодит дарамт, хүчирхийллийг таслан зогсоох
• Ажлын байр, хөдөлмөрийн харилцаанд гарсан бодит дарамт, хүчирхийллийг хянан шийдвэрлэх (хариуцлага тооцох, хохирлыг барагдуулах) Жишээ татахад ихэнх өндөр хөгжилтэй орнууд дээрх чухал ач холбогдолтой, бие даасан үүргүүдээс урьдчилан сэргийлэх үүрэгт онцгой анхаарал хандуулдаг. Тухайлбал, Их Британи, Австрали улсуудын хувьд, ажлын байран дээр гарч болзошгүй аливаа дарамт хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх үүднээс бүх ажилтнууддаа хүний эрхийн сургалт оруулан, тухайн ажлын байр нь дарамт, хүчирхийллийг үл тэвчих орчин гэдгийг бусдад мэдэгдэх танин мэдэхүйн ажлуудыг үр дүнтэй зохион байгуулдаг байна. 

Ажилтнууддаа ойлгуулах, сануулах үүднээс  дарамт хүчирхийллийг хориглосон постер хэвлэлийг ажлын оффис, цайны газар, олон нийтийн амрах хэсэгт байрлуулан тус мэдээлэл дээрээ, ажилтан өөрийгөө ямар нэг байдлаар дарамт хүчирхийллийн хохирогч болсон гэж үзвэл хаашаа залгаж, ямар журмаар гомдол мэдээлэл өгч, түүнийгээ шийдвэрлэх боломжтойг зааварладаг байна. Үүнтэй адил, ажил олгогч та өөрийн ажлын байрыг аливаа ялгаварлан гадуурхалт, дарамт хүчирхийллийг үл тэвчих орчин болгож, ажилтнуудаа сургах, мэдээллээр хангах, ажлын байран дээрх дарамт хүчирхийллийн эрсдэл бий эсэхийг үнэлэх урьдчилан сэргийлэх үүргээ хэрэгжүүлснээр ажлын байран дээр жендерийн тэгш байдлыг хангахад хувь нэмрээ оруулах боломжтой юм 

ҮСХ-оос 2021 онд гаргасан судалгаанаас харахад бүх насны бүлэгт эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин эрчүүдийнхээс бага байна. 2000 оноос хойш эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин 7,6 хувиар буурсан бол эсрэгээрээ эрчүүдийнх 3,5 пунктээр өсжээ. Эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлт буурч байгаа нь энэ нийтлэлд дурдсан ажил алба, ар гэрийн үүрэг хариуцлага эрчүүдээс хэд дахин их байдагтай шууд холбоотой.

Иймээс бизнес эрхлэгч, ажил олгогч та эмэгтэйчүүдийг зөвхөн ажлын байраар хангаж, цалин олгохоос илүүтэй эмэгтэй ажилтнуудыг тогтвортой ажиллах, ур чадвараа нэмэгдүүлэх, албан тушаал ахихад нь дэмжлэг болохуйц жендерийн мэдрэмжтэй, уян хатан бодлого хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Энэ нь эргээд эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, цаашлаад эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийн харилцаан дахь  идэвх, чанарыг сайжруулах зэргээр нийгэмд эерэг нөлөөллийг бий болгоно. Тиймээс ажил олгогч, бизнесийн байгууллагын удирдагч та жендерийн мэдрэмжтэй шийдвэр гаргадаг бизнес ба хүний эрхийн манлайлагч байгаарай.

Европын Холбооны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр НҮБХХ-ийн хэрэгжүүлж буй “Бизнес ба хүний эрх” төслийн зөвлөх Д.Отгонтуяа, Мэдлэгийн менежмент, харилцааны ажилтан Ц.Мөнхзул